هشتاد سالگی بی‌بی‌سی فارسی: از جنگ جهانی دوم تا بحران جهانی کرونا

روز ۲۹ دسامبر ۱۹۴۰ میلادی، برابر با هشتم دی‌ماه ۱۳۱۹ خورشیدی در حالی که جهان در آتش جنگ دوم جهانی می‌سوخت، بخش فارسی سرویس جهانی بی‌بی‌سی متولد شد. و حالا در دسامبر سال ۲۰۲۰ میلادی، در حالی که جهان در بحران شیوع ویروس کرونا روز‌هایی بحرانی را می‌گذراند، ۸۰ ساله شده است.

حسن موقر بالیوزی، اولین گوینده‌‌ای بود که صدایش از رادیو فارسی بی‌بی‌سی پخش شد: “در این هنگام که خبر فرستی به وسیله رادیو به زبان فارسی از بریتانیای کبیر آغاز می شود، بنگاه رادیوی انگلستان به تمام گوش دهندگان ایرانی و فارسی زبان در هر جای جهان که باشند دوستانه درود می گوید.”

بشنوید:

جنگ جهانی دوم: اشغال ایران، تبعید رضا شاه پهلوی

بی‌بی‌سی فارسی در ابتدا برای پاسخ‌گویی به تبلیغات رادیو برلین تاسیس شد که پخش برنامه به زبان فارسی را پیش تر شروع کرده بود. بی‌بی‌سی به تدریج به انتقاد از رضاشاه پهلوی، پادشاه وقت ایران پرداخت که به آلمان دوستی مشهور بود.

شهریور ۱۳۲۰، کمتر از یک سال بعد از آغاز به کار بخش فارسی بی‌بی‌سی، نیروهای متفقین، از جمله بریتانیا، وارد خاک ایران شدند. بیست و دو روز بعد رضاشاه پهلوی از سلطنت کناره گیری کرد و تبعید شد. ولیعهد او، محمدرضا پهلوی به جای او به سلطنت رسید. در این مدت بی‌بی‌سی به یکی از منابع اصلی کسب خبر در ایران بود.

در اردیبهشت ۱۳۲۴، ابوالقاسم طاهری، گزارشگر بخش فارسی بی‌بی‌سی با میکروفون رادیو به خیابان های لندن رفت تا صدای شادمانی مردم را در جشن پیروزی متفقین در اروپا ضبط و برای شنوندگان فارسی زبان پخش کند. فعالیت بخش فارسی بی‌بی‌سی با پایان جنگ به سوی تولید برنامه های فرهنگی، آموزشی و سرگرم کننده تمایل پیدا کرد و از میزان برنامه های سیاسی آن کاسته شد.

ملی شدن نفت و اعتصاب کارکنان بی‌بی‌سی فارسی

در تیر ۱۳۲۵ اعتصاب کارگران شرکت نفت ایران و انگلیس در اعتراض به میزان حقوق و شرایط کار آغاز شد. وضع به تدریج بحرانی شد و کار به جایی رسید که کشتی های نظامی بریتانیایی در سواحل جنوب غربی ایران مستقر شدند.

دولت بریتانیا به بی‌بی‌سی اطلاع داد که ممکن است از بخش فارسی بخواهد که مانند زمان جنگ دوم، به فعالیت تبلیغاتی بپردازد. بی‌بی‌سی پس از مدتی کشمکش با دولت، سرانجام موفق شد به دولت بقبولاند که مواضع خود را در قالب بیانیه رسمی و به نام دولت از بی‌بی‌سی فارسی پخش کند.

در روزهای پایانی سال ۱۳۲۹ روابط ایران و بریتانیا پس از ملی اعلام شدن نفت ایران تیره شد و این تیرگی بر فعالیت بخش فارسی بی‌بی‌سی تأثیر گذاشت.

کارکنان ایرانی و ایرانی الاصل بی‌بی‌سی در جریان کارزار تبلیغاتی دو کشور علیه یکدیگر، برای مدتی اعتصاب کردند و روسای انگلیسی بی‌بی‌سی برای ادامه پخش برنامه به زبان فارسی ناچار شدند از انگلیسی های فارسی دانی استفاده کنند که بعضی از آنها لهجه های غلیظ انگلیسی داشتند.

از تاجگذاری شاه تا مصاحبه با روح الله خمینی

محمدرضاشاه پهلوی، پادشاه وقت ایران در سال ۱۳۳۸ به بریتانیا سفر کرد و مورد استقبال رسمی ملکه بریتانیا قرار گرفت. بی‌بی‌سی فارسی نطق ملکه و نطق شاه را که به مناسبت این سفر و در کاخ سلطنتی انجام می شد پخش کرد.

در سال‌های بعد سلطنت او، بخش فارسی بی‌بی‌سی مراسم تاجگذاری شاه ایران در سال ۱۳۴۶ و جشن‌های دو هزار و پانصد ساله را در سال ۱۳۵۰ از ایران پوشش داد.

در روز ۲۰ مهر ۱۳۵۷ فریدون جاهد از بخش فارسی بی‌بی‌سی و دیوید پرمن از بخش انگلیسی در پاریس با روح الله خمینی، رهبر انقلاب ایران گفت‌وگو کردند. انقلاب که از کمتر از یک سال پیش در ایران آغاز شده بود به سرعت اوج می‌گرفت و آیت‌الله خمینی به یکی از خبرسازترین چهره‌های خبری جهان تبدیل شده بود. بی‌بی‌سی فارسی در دوران انقلاب با تهیه گزارش و گفت‌وگو در کنار ترجمه و پخش گزارش‌های خبرنگاران بی‌بی‌سی انگلیسی از تهران، بار دیگر به یکی از منابع اصلی مردم ایران برای کسب خبر تبدیل شد. این پوشش خبری خشم محمدرضا شاه پهلوی و اعتراض دولت ایران را برانگیخت.

دی ۱۳۵۷ با خروج شاه از ایران، امید بسیاری از طرفداران حکومت او کمرنگ شد و سقوط حکومت شتاب گرفت. کوشش های شاپور بختیار، آخرین نخست وزیر حکومت پادشاهی ایران، برای برقراری نظم و ثبات بی نتیجه ماند و با بازگشت آیت الله خمینی به ایران، شمارش معکوس سقوط دولت بختیار آغاز شد.

۲۲ بهمن ۱۳۵۷ با اعلام بی طرفی ارتش و افتادن رادیو دولتی ایران به دست نیروهای انقلابی، دولت بختیار سقوط کرد و انقلاب ایران به پیروزی رسید. بازداشت، محاکمه و اعدام امیران ارتش و مسئولان عالی رتبه امنیتی حکومت پهلوی از همان شب آغاز شد.

در سال‌های اول انقلاب، ایران شاهد تحولات سریع و گاها خشونت باری بود. بی‌بی‌سی فارسی که در سال‌های بعد دسترسی محدودتری به ایران داشت تلاش کرد، این تحولات را گزارش کند.

جنگ ایران و عراق، حمله شوروی به افغانستان

دی ۱۳۵۸ نیروهای نظامی اتحاد جماهیر شوروی در حمایت از دولت کمونیستی افغانستان به خاک این کشور وارد شدند. حضور نظامی شوروی در افغانستان به اعلام جهاد مجاهدین مسلمان و حمایت مستقیم آمریکا از آنها انجامید.

در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ با حملات گسترده نیروی هوایی عراق به مراکز نظامی و فرودگاه های ایران، جنگ میان دو کشور آغاز شد. بی‌بی‌سی هر دو درگیری را پوشش می‌داد و یکی از منابع خبری اصلی فارسی زبانان در مورد تحولات ایران بود.

در صحنه سیاست داخلی ایران، در خرداد ۱۳۶۰ مجلس شورای اسلامی پس از یک دوره طولانی کشمکش سیاسی در کشور، به عدم کفایت سیاسی ابوالحسن بنی صدر رای داد. یک روز پیش از آن بزرگترین درگیری میان نیروهای موسوم به حزب اللهی و هواداران سازمان مجاهدین خلق در تهران رخ داده بود.

یک سال بعد ایران موفق شد خرمشهر را از عراق پس بگیرد. شورای فرماندهی انقلابی عراق پیشنهاد ترک مخاصمه و بازگشت به مرزهای بین المللی را ارائه داد که ایران نپذیرفت. کمال خرازی، رئیس وقت ستاد تبلیغات جنگ ایران در گفت‌وگویی نادر با بی‌بی‌سی فارسی، گفت ادامه جنگ خواست مردم ایران است و از نظر ایران، “متجاوز” باید تنبیه شود.

سرانجام در ۲۹ تیر ۱۳۶۶ شورای امنیت سازمان ملل متحد قطعنامه ۵۹۸ را صادر کرد، اما ایران این قطعنامه را نپذیرفت. سعید رجایی خراسانی، نماینده وقت ایران در سازمان ملل، در گفت و گو با بی بی سی فارسی دلایل ایران را برای رد این قطعنامه توضیح داد. این تصمیم فشار بین المللی علیه ایران را افزایش داد.

یک سال بعد در خرداد ۱۳۶۷ خروج نیروهای شوروی از افغانستان آغاز شد. دکتر نجیب الله سیاست آشتی ملی خود را در سازمان ملل اعلام کرد. او پس از سخنرانی در این سازمان، در جمع خبرنگاران حاضر شد. پس از بازگشت او به افغانستان، معصومه طرفه، خبرنگار بخش فارسی بی‌بی‌سی هم با او در مورد این سیاست مصاحبه کرد.

۲۷ تیر ۱۳۶۷ ایران پس از حدود یک سال مقاومت، قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل را پذیرفت. با این حال عملیات نظامی عراق تا حدود یک ماه بعد ادامه یافت و آتش بس عملا از روز ۲۹ مرداد برقرار شد. وضعیت مرزهای دو کشور تا سال‌ها در ابهام باقی ماند.

اعدام زندانیان سیاسی و انتشار نامه حسینعلی منتظری

تابستان ۱۳۶۷ با فتوای روح الله خمینی، رهبر ایران اعدام دسته جمعی زندانیان سیاسی آغاز و تمام تابستان و پاییز آن سال در سراسر زندان‌های ایران اجرا شد. این اعدام‌ها در نبود رسانه‌های مستقل و پنهان کاری حکومت ایران در رسانه‌ها بازتاب نداشت.

روز پنجم فروردین ۱۳۶۸ گزارشی در مورد نامه ای در رادیو فارسی بی‌بی‌سی پخش شد که آیت الله حسینعلی منتظری، قائم مقام وقت رهبر ایران حدود هفت ماه پیش‌تر به آیت‌الله خمینی نوشته بود.

آیت الله منتظری در این نامه به اعدام آن دسته از زندانیان سیاسی اعتراض کرده بود که از قبل در زندان‌ها بودند ولی پس از حمله نیروهای سازمان مجاهدین خلق مستقر در عراق، دستور اعدام آنها صادر شده بود.

آیت الله خمینی یک روز پس از انتشار گزارش بی‌بی‌سی، فرمان عزل آیت‌الله منتظری را صادر کرد. بی‌بی‌سی از مدتی قبل نسخه‌ای از این نامه را به دست آورده بود، اما نتوانسته بود از اصالت آن مطمئن شود. پخش گزارش بی‌بی‌سی در مورد این نامه پس از آن بود که متن نامه و تصویر آن در روزنامه “انقلاب اسلامی” متعلق به ابوالحسن بنی صدر در فرانسه منتشر شد.

از فتوای قتل سلمان رشدی تا ریاست جمهوری محمد خاتمی

خرداد ۱۳۶۸ روح الله خمینی رهبر ایران درگذشت. او حدود یک سال قبل از مرگ خود فتوای قتل سلمان رشدی، نویسنده بریتانیایی را به دلیل نوشتن کتاب “آیات شیطانی” صادر کرد. صدور این فتوا به بروز بحرانی کم سابقه میان ایران و غرب انجامید. بسیاری از کشورهای اروپایی سفیران خود را از ایران فرا خواندند. آقای رشدی تا سال‌ها مخفیانه و تحت نظر پلیس زندگی می‌کرد و در انظار عمومی ظاهر نمی شد.

۱۱ مرداد ۱۳۶۹ عراق که مدعی بود کویت با حفاری غیر مجاز مشغول استخراج از منابع نفتی عراق است، به کویت حمله کرد. صدام حسین، رئیس جمهوری عراق چند روز پس از اشغال کویت این کشور را “استان نوزدهم عراق” نامید. این حمله واکنش های شدید بین المللی را برانگیخت. دی ماه همان سال عملیات نظامی موسوم به “طوفان صحرا” یا حمله نیروهای ائتلاف به رهبری آمریکا به عراق آغاز شد. بخش فارسی بی‌بی‌سی در طول عملیات طوفان صحرا، هر روز ۱۵ دقیقه برنامه نیمروزی پخش می‌کرد.

مرداد ۱۳۷۰ جسد شاپور بختیار و دستیارش در خانه اش در حومه پاریس در حالی پیدا شد که با ضربات چاقو به قتل رسیده بودند. بی‌بی‌سی فارسی از طریق گفت و گو با عبدالکریم لاهیجی جریان دادگاه را دنبال می کرد.

همان زمان در پی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، تاجیکستان استقلال خود را به دست آورد. اما هنوز چند ماه از استقلال این کشور نگذشته بود که جنگ داخلی میان مخالفان دولت و نیروهای دولتی آغاز شد.

یک سال بعد در افغانستان نیروهای مجاهدین افغان وارد کابل شدند و دولت دکتر نجیب الله سقوط کرد. باقر معین که در آن زمان در کابل حضور داشت، در آخرین کنفرانس مطبوعاتی نجیب الله شرکت داشت و از این کنفرانس برای رادیو فارسی بی‌بی‌سی گزارش داد.

بهار ۱۳۷۳ درگیری میان اتحادیه میهنی کردستان به رهبری جلال طالبانی (رئیس جمهوری فعلی عراق) و حزب دموکرات کردستان عراق به رهبری مسعود بارزانی (رئیس فعلی دولت خودگردان کردستان عراق) آغاز شد. صادق صبا توانست از دولت ایران اجازه سفر به کردستان و پوشش خبری این درگیری را بگیرد. او نخستین گزارشگر بخش جهانی بی‌بی‌سی بود که اجازه کار در ایران گرفت و بعدها هم در مواردی به او اجازه کار در ایران داده شد.

دوم خرداد ۱۳۷۶ محمد خاتمی در هفتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران با به دست آوردن بیش از ۲۰ میلیون رأی پیروز شد. پیروزی غیرمنتظره او با شعارهای اصلاح طلبانه، باعث بر سر کار آمدن دولت موسوم به “دولت اصلاحات” و سرآغاز یک دوره هشت ساله کشمکش میان اصلاح طلبان و اصولگرایان بود.

تولد وبسایت بی‌بی‌سی فارسی در آستانه حمله‌های ۱۱ سپتامبر

دوم خرداد ۱۳۸۰ وبسایت بی‌بی‌سی فارسی کار خود را آغاز کرد. در آن زمان بی‌بی‌سی یکی از معدود منابع خبری فارسی در فضای اینترنت بود و به زودی تبدیل به یکی از پربیننده ترین سایت‌های خبری فارسی زبان شد.

کمتر از سه ماه بعد از تولد سایت بی‌بی‌سی فارسی در روز ۲۰ شهریور ۱۳۸۰ حملات یازدهم سپتامبر جهان را دگرگون کرد.

بی‌بی‌سی فارسی از طریق رادیو و بخش آنلاین، تحولات مربوط به حمله آمریکا به افغانستان، سقوط طالبان و جنگ عراق را گزارش کرد.

چهارشنبه ۲۵ دی ماه تلویزیون فارسی بی‌بی‌سی از ساعت پنج عصر به وقت تهران (ساعت شش به وقت کابل) فعالیت خود را از ساختمان جدید بی‌بی‌سی در مرکز لندن آغاز کرد.

انتخابات ۱۳۸۸ ایران

۲۲ خرداد ۱۳۸۸ انتخابات جنجال برانگیز دهمین دوره ریاست جمهوری ایران برگزار شد. بی‌بی‌سی فارسی در جریان اعتراضات پس از انتخابات به یکی از منابع اصلی کسب خبر برای شهروندان ایرانی تبدیل شد. حکومت ایران از پوشش خبری بی‌بی‌سی از وقایع پس از انتخابات ایران به شدت انتقاد کرد.

پوشش این رویداد از تلویزیون بی‌بی‌سی فارسی باعث واکنش تند مقامات ایران و فشار بر خبرنگاران بخش فارسی بی‌بی‌سی و حتی محدودیت بخش‌های دیگر بی‌بی‌سی در دسترسی به ایران شد.

در سال‌های بعد حکومت ایران خانواده‌های خبرنگاران و کارکنان بی‌بی‌سی فارسی را تحت فشار قرار دادند و کارمندان بی‌بی‌سی را در ایران ممنوع المعامله کردند.

در دوران بعد از انتخابات بی‌بی‌سی به تلاش برای پوشش تحولات ایران بخصوص در فضای امنیتی و سرکوب بعد از اعتراضات ادامه داد.

در این دوران دسترسی بی‌بی‌سی به ایران تا حدی محدود شد که حتی با فشار حکومت ایران، خبرگزاری‌های جهانی دسترسی بی‌بی‌سی را به تصویرهایی که از ایران مخابره می‌کنند را قطع کردند.

همچنین در بسیاری موارد افرادی که در داخل ایران با بخش‌های خبری بی‌بی‌سی به عنوان کارشناس و خبرنگار گفتگو کرده بودند مورد فشار و حتی در مواردی زندانی شدند.

با وجود این محدودیت‌ها بی‌بی‌سی به تلاش برای پوشش خبرهای داخل ایران ادامه داد.

در مهرماه ۱۳۸۹ باراک اوباما رئیس جمهوری آمریکا در یک مصاحبه اختصاصی با بی‌بی‌سی فارسی از سخنان محمود احمدی نژاد در مقر سازمان ملل به شدت انتقاد کرد.

آقای احمدی نژاد در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل متحد، از احتمال دست داشتن بخش هایی از دولت آمریکا در حادثه ۱۱ سپتامبر سخن گفته بود.

از توافق هسته‌ای تا اعتراضات آبان

مذاکرات هسته‌ای ایران و قدرت‌های جهان که بعد از پیروزی حسن روحانی سرعت گرفت. وزیران خارجه دو کشور، برای اولین بار بعد از انقلاب دیدار کردند و حسن روحانی تلفنی با باراک اوباما گفتگو کرد.

عمر توافق هسته‌ای اما کوتاه بود و پیروزی دونالد ترامپ تحریم‌های ایران بازگشت. همزمان در سال ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ ایران صحنه اعتراضات گسترده معترضان به سیاست‌های حکومت ایران و وضعیت معیشتی بود.

در این دوران بی‌بی‌سی فارسی با کمک شبکه‌های اجتماعی و کاربران تلاش کرد ابعاد این اعتراض‌ها را نشان دهد.

در سال ۱۳۹۸ هنوز از سرکوب اعتراضات آبان نگذشته بود که قاسم سلیمانی فرمانده نیروی قدس سپاه ایران در حمله هوایی آمریکا کشته شد و مقامات ایران از “انتقام سخت” سخت گفتند.

پنج روز پس از کشته شدن قاسم سلیمانی سپاه با موشک‌های بالستیک به پایگاه عین اسد حمله کرد. به گفته مقام‌های آمریکایی با توجه به آن که حمله از قبل به اطلاعشان رسیده بود هیچ سرباز آمریکایی کشته نشد.

چند ساعت پس از این حمله، یک هواپیمای مسافربری اوکراینی با ۱۷۶ سرنشین در آسمان تهران سرنگون شد. مقام‌های ایرانی تا سه روز علت واقعی سقوط را پنهان می‌کردند اما سرانجام اذعان کردند که پدافند سپاه این هواپیما را سرنگون کرد. همه ۱۶۷ سرنشین این هواپیما جان خود را از دست دادند.

بعد از این تحولات، بی‌بی‌سی شیوع جهانی کرونا و مخصوصا شیوع آن در ایران را پوشش داد که در اوایل با پنهان کاری حکومت رو به رو بود. شیوع کرونا تبدیل به بحرانی جهانی شده و تا لحظه تنظیم این گزارش جان بیش از یک میلیون و ۷۰۰ هزار نفر را گرفته است.

بی‌بی‌سی فارسی در شرایطی به هشتاد سالگی می‌رسد که جهان، بهت زده به دورانی می‌نگرد که پیش از این تنها در فیلم‌های تخیلی تصویر می‌شد.